حروفچینی چیست؟

حروفچینی چیست؟ راهنمای طراحی داخلی کتاب

حروفچینی چیست؟ (What is Typesetting): تصور کنید کتاب خود را ترجمه یا تألیف کرده اید و آماده انتشار آن هستید، مرحله بعد چیست؟ خوب فکر کنید. قبل از اینکه کتاب خود را برای چاپ ارسال کنید، نه تنها بایستی از صحت و تناسب محتوای کتاب خود اطمینان حاصل کنید و محتوای کتاب خوب باشد، بلکه بایستی ظاهر بصری صفحات کتاب نیز خوب باشد. برای نمونه تصور کنید وارد اتاقی می شوید که به هم ریخته و نامنظم است. تجربه خوبی نیست، درسته! اگر طراحی داخلی کتاب شما نیز شبیه اتاقی به هم ریخته و نامنظم باشد، خواننده ناگهان تصمیم می گیرد که از خواندن کتاب اجتناب کند، کتابی که به زحمت ترجمه کرده اید، یا تالیف و گردآوری داشته اید.

به همین خاطر در این مقاله به حروفچینی (typesetting) می پردازیم، رازی که باعث می شود خوانندگان کتاب شما تجربه خوبی داشته باشند و کتاب ترجمه شده شما را کلمه به کلمه بخوانند. این راز چیست؟ دکوراسیون داخلی یا طراحی داخلی کتاب: حروفچینی.

در این مقاله به تعریف حروفچینی پرداخته، تفاوت حرفه ای ها با تازه کارها را مشخص کرده و چیزی که برای انتشار یک کتاب مناسب هم از نظر محتوا و هم از نظر ظاهر و چیدمان نیاز است را بحث می کنیم. البته به سئوال اصلی این مقاله پاسخ می دهیم: چگونه یک کتاب ترجمه یا تالیف شده را حروفچینی کنیم. حروفچینی چیست؟

حروفچینی چیست؟

حروفچینی یا Typesetting فرآیندی است که در طی آن متن محتوای کتاب در صفحات چیده می شود. در این مرحله که معمولا جز مراحل آخر چاپ کتاب است، شخص حروف چین کتاب را طراحی داخلی کرده و بهترین تجربه را برای خوانندگان کتاب فراهم می سازد. از بین کارهایی که در حروفچینی انجام می شود، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تعیین اندازه حاشیه های کتاب
• انتخاب سبک و استیل مناسب برای شروع فصل ها
• انتخاب نوع و سایز فونت مناسب برای محتوای کتاب

حروفچینی هسته و محور آماده سازی کتاب است. حروفچینی کلا در مورد ارتباط ظاهری و بصری است که کتاب با مخاطب برقرار می کند. نادیده گرفتن اهمیت حروفچینی کتاب یک اشتباه است، زیرا روی خوانایی و جلوه کتاب تاثیر می گذارد و به نوبه خود موجب کاهش مخاطبان و خریداران کتاب می شود. به عبارت دیگر، حروفچینی محتوای ساده و شاید به هم ریخته را به طرحی زیبا تبدیل می کند.

طراحی داخلی کتاب به خاطر درک و فهم بهتر کتاب نیست، بلکه اقدامی زیرکانه برای جذب مخاطب برای کتاب است.

می توان حروفچینی را با دکوراسیون داخلی منزل مقایسه کرد. حروفچینی ضعیف کتاب همانند به هم ریختگی و بی نظمی خانه است: صفحات به هم ریخته و ظاهر بصری مناسبی ندارند، به اشتباه خواننده را از محتوا دور و نزدیک می کند. بنابراین یک مهمانی خوب زمانی امکانپذیر است که منزل به سامان باشد و هر چیزی جای مناسب خودش باشد. بنابراین اگر حروفچینی کتاب ایده آل باشد، خواننده قبل از اینکه متوجه زمان شود، کتاب را خریده و خوانده است. گرچه کتابی که تنها ترجمه و تایپ شده است همانند کتابی که ترجمه، تایپ و حروفچینی شده؛ مخاطب را به مقصد می رساند، اما کتابی که دارای دکوراسیون داخلی و حروفچینی حرفه ای است، برای مخاطب لذت بخش تر بوده و با آسودگی کتاب را خوانده و به دوستان خود معرفی می کند.

تفاوت حروفچینی با تایپوگرافی چیست؟

نباید حروفچینی را با تایپوگرافی (typography) یا همان فن چاپ اشتباه گرفت. تایپوگرافی هنر خلق متن و محتوا است که شامل انتخاب فونت، استفاده از فاصله ها، اضافه کردن اجزای دکوری مثل سایه و برجسته کردن متن است. اما حروفچینی به سادگی همان فرآیند تنظیم و چیدن متن در صفحات کتاب است.

ممکن است تصور کنید که حروفچینی در اصل یک پیشه است تا یک هنر. اما چرا؟ مگر حروفچینی چیست؟

کار حقیقی حروفچینی چیست؟

اگر تا کنون متوجه حروفچینی نشده اید، در واقع دلیل خوبی وجود دارد: حروفچینی کتاب زمانی موفق است که خواننده کتاب متوجه آن نشود و کتاب را باز کرده و بخواند. معمولا خواننده متوجه حروفچینی بد می شود. حروفچینی خوب از دید مخاطب مخفی می ماند. حروفچینی و محتوای کتاب بایستی به شکلی باشد که خواننده زمان خوابش را فراموش کند و بی وقفه به مطالعه ادامه دهد.

عوامل متعددی روی طراحی داخلی کتاب تاثیر دارد، از جمله:

• سایز برش کتاب (توجه داشته باشید که اندازه های استانداردی برای سایز کتاب وجود دارد)
• حاشیه ها (هرچه حاشیه های کتاب بزرگتر باشد، تعداد صفحات آن بیشتر می شود)
• مطالب تصویری (در صورت امکان وجود عکس و تصویر و نمودار به زیبایی دکوراسیون داخلی کتاب می افزاید)
• نوع و سایز فونت یا قلم کتاب (فونت قلم متن اصلی، سرفصل ها، تیترها، نامگذاری ها و غیره)

اینها اولین مشخصات یک کتاب است که فرد حروف چین زمانی برای تصمیم گیری در مورد آنها صرف می کند. مثلا فونت را در نظر بگیرید. آیا بایستی از فونت های زائده دار (serif) استفاده کنید یا بدون زائده (sans-serif)، که بستگی به ژانر و رشته کتاب دارد. در عین حال آیا استفاده از فونت های زائده دار یا بدون زائده موجب جابجایی پاراگراف ها و تصاویر کتاب نمی شود؟ هر چیزی که در یک صفحه از کتاب چیده می شود، بخشی از یک پروسه پیچیده و دقیقا پویا است که با مخاطب در سطح زیرکانه ای ارتباط برقرار می کند. اگر یکی از اجزای طراحی داخلی اشتباه باشد، می تواند کل کار را زیر سئوال ببرد.

زمانی که عناصر فوق تصمیم گیری شد، فرد حروف چین فرآیند واقعی چیدن متن و تصاویر را در صفحه شروع می کند. همانطور که می دانید اصل قضیه در جزئیات کار است و بایستی به جزئیات رسیدگی کرد، از آنجایی که در این مرحله ممکن است هر چیزی اشتباه شود. چند مشکل رایج حروفچینی که توسط صاحبنظران و متخصصان حروفچینی مشخص شده، عبارتند از:

1. عدم توجه به کلمات دو نیمه که نصفش در یک خط و نیم دیگر در خط بعدی می افتد و نظام و تعادل پاراگراف را به هم می زند.
2. فاصله بندی اشتباه کلمات. گاهی فاصله کلمات خیلی کم یا خیلی زیاد است یا هر دو واقعه در یک جمله رخ می دهد و ظاهری زشت با فضای خالی نامناسب ایجاد می کند.
3. استفاده از حروف ربط و فاصله برای وصل کردن کلمات
4. استفاده از دو فاصله بین جملات
5. فاصله بین خطوط آنقدر کم است که متن به فضایی برای نفس کشیدن نیاز پیدا کند.

اینها مراحلی است که حروف چین مکرراً و با هوشیاری چک می کند تا از واضح و آشکار و حرفه ای بودن محتوای کتاب اطمینان حاصل کند. به اینها توجه نکنید و خواننده کتاب خود را فراری دهید، فروش کتاب را کاهش دهید.

حروفچینی نه واژه پردازی

ممکن است تصور کنید که همه این کارها را یک برنامه واژه پرداز مثل مایکروسافت ورد با یک کلیک انجام می دهد. مایکروسافت ورد واقعاً یکی از بدترین گزینه ها برای حروفچینی کتاب است. اگر به دنبال دلیل آن هستید، چند نمونه از مسئولیت های یک حروفچین را در زیر بخوانید:

• فاصله حروف (Kerning): یکی از وظایف حروفچین مشخص کردن فاصله بین حروف کلمات تشکیل دهنده محتوای کتاب است.
• صغیر و بیوه شدن (Orphans and widows): حروفچین بایستی از قرار گرفتن سطر آخر یک پاراگراف در بالای صفحه بعد اجتناب کند. اگر خطی از پاراگراف در شروع صفحه بعد قرار گیرد، آن خط بیوه (widow) است و اگر خط اول پاراگراف در صفحه قبلی باشد، آن خط صغیر (orphan) است.
• هم پشتگی کلمات (Word stacks): این مسئله زمانی رخ می دهد که سطرهای متن به طور متوالی با یک کلمه شروع شده یا ختم شود. بایستی از هم پشتگی کلمات اجتناب کرد، زیرا شروع چند خط با یک کلمه یا ختم چند خط با یک کلمه موجب سردرگمی خواننده می شود.
• حرف افتاده (Drop caps): حرف افتاده یا دراپ کپ در کتاب های ترجمه شده به فارسی کمتر استفاده می شود. این تکنیک بدین صورت است که حرف اول کلمه اول فصل به صورت بزرگ و درشت تایپ می شود و متن معمول پس از آن می آید. دراپ کپ معمولا برای اولین حرف شروعی یک فصل استفاده می شود.
• بلوک های کتاب (Book blocks): کتاب نیز همانند ساختمان به صورت بلوکی چیده می شود. بایستی طوری صفحات روبروی هم طراحی شوند که متن آنها در یک سطر تمام شود و متقارن باشد.

اینها کلی کار است و حروفچین باید بدقت بررسی و تصحیح کند، بخصوص اگر کتاب شما حاوی تصاویر زیادی است (مثل کتاب های عکاسی یا آموزش آشپزی). بایستی متن، تصاویر، نمودارها، پاورقی و پانوشت صفحات به طور متقارن و متعادل چیده شوند و نمای بصری ظاهری خوبی به کتاب بدهند.

نمی توان با قاطعیت ابراز داشت که میکروسافت ورد نمی تواند اینکارها را انجام دهد، اما به درجاتی به حروفچین آزادی می دهد و سقف کاری که می توان با میکروسافت ورد انجام داد، محدود است. بخاطر داشته باشید که میکروسافت ورد هرگز از اول به عنوان نرم افزار حروفچینی طراحی و عرضه نشده است. این نرم افزار در حالی طراحی شده است که تاجر و مسئولین شرکت های تجاری و گزارشات ساده در ذهن طراحان برنامه بوده است.

توجه: نرم افزار میکروسافت ورد یا به قول عموم برنامه ورد بهترین گزینه برای حروفچینی کتاب نیست.

حال به سئوال اصلی این راهنما بپردازیم:

چگونه کتاب تایپ شده خود را حروفچینی کنیم؟

برای حروفچینی حرفه ای یک کتاب دو گزینه وجود دارد: استخدام یک حروفچین حرفه ای یا انجام حروفچینی به صورت شخصی. انتخاب هر یک از این دو حالت به نوع کتابی که ترجمه کرده یا نوشته اید و میزان تاکید شما بر ظاهر بصری کتاب بستگی دارد. برای نمونه، اگر کتابی منتشر می کنید که تصاویر حساس زیادی دارد، قویا توصیه می شود که از حروفچین حرفه ای استفاده کنید. اما اگر یک کتاب علمی و بیشتر متنی را ترجمه کرده اید، خودتان می توانید حروفچینی را انجام دهید، بخصوص اگر مخاطبان کتاب دانشجویان باشند.

ابتدا به کاوش ابزارهای قالب بندی DIY می پردازیم که برای استفاده عموم در حروفچینی کار خود منتشر شده اند.

طریقه انجام حروفچینی DIY

هنگام انتخاب نرم افزار حروفچینی کتاب، گزینه های زیاد و مناسبی در دسترس است. بنابراین اگر متوجه نیستید که کدام نرم افزار برای شما مناسب تر است، در ادامه بحث خواهیم کرد.

نرم افزار LaTeX

این یک نرم افزار حروفچینی ساده و رایگان است که کنترل پیشرفته تری نسبت به میکروسافت ورد برای حروفچینی در اختیار می گذارد. این نرم افزار برای حروفچینی کتاب های تذکر دهی و مستند که شامل مرجع عرضی، پاورقی، جدول و عکس است، مناسب است. اما بخاطر داشته باشید که برنامه یک نرم افزار از سیستم منبع باز (open-source system) است، بنابراین بایستی دستی در کد نویسی داشته باشید که بهترین خروجی را از آن بگیرید.

نرم افزار ویرایشگر کتاب Reedsy

طراحان ویرایشگر کتاب ریدزی (Reedsy Book Editor) مدعی هستند که: هدف اولیه آنها تسهیل فرآیند ایجاد کتاب هایی با حروفچینی زیبا بوده است. آنها معتقدند که در این مسیر موفق بود اند. تمامی کارهای قالب بندی و ابزارهای حروفچینی ریدزی تک کلیک هستند و حروفچینی کتاب به شیوه ای حرفه ای را تسهیل کرده است. این نرم افزار نیز برای نویسندگان رایگان است.

نرم افزار WinEdt

نرم افزار WinEdt رایگان نیست اما با کرک و پچ عرضه شده است. در توضیح این نرم افزار قید شده است: WinEdt یک برنامه قدرتمند و چند منظوره ویرایشگر متن برای ویندوز است که استعداد فوق العاده در ایجاد اسناد متنی و LaTeX و غیره را دارد. همچنین WinEdt کاربرد فراوانی به عنوان یک کامپایلر و سیستم حروف چینی برای متن Text و اچ تی ام ال HTML دارد. این نرم افزار با برجسته کردن حروف اصلی و با امکان تنظیمات برای این طرح ها و همچنین چک کردن املاء متن و پشتیبانی بسیاری از زبان ها برنامه قدرتمندی از آن ساخته است. ادغام یکپارچه نرم افزار با جدیدترین لوازم و سیستم های Tex مانند (MiKTeX 2.8 و TeX Live 2009) که به طور گسترده ای روی ویندوز XP، ویندوز Vista و ویندوز 7 تست شده است

نرم افزار Adobe InDesign

اگر می خواهید یک برنامه فوق العاده قدرتمند برای حروفچینی کتاب خود داشته باشید، برنامه ای که حروفچین های حرفه ای از آن استفاده می کنند، بایستی Adobe InDesign را بکار بگیرید. ادوبی ایندیزاین می تواند کنترل کامل و جامعی بر فاصله کلمات، فاصله حروف، سایز فونت، فرمت پاراگراف و استیل بندی فراهم سازد، تمام کارهایی که در میکروسافت ورد بسیار زمان بر است. اما منحنی تسلط حرفه ای بر برنامه ادوبی ایندیزاین راهی طولانی و پر شیب است. بایستی به مدت طولانی تمرین و مطالعه داشت تا بتوان با ادوبی ایندیزاین (Adobe InDesign) کتاب خود را حروفچینی کرد.

نگران نباشید، حروفچینی حرفه ای مستلزم صرف وقت و تمرین مکرر است. حروف چین های حرفه ای در بلند مدت توانسته اند به برنامه ادوبی ایندیزاین مسلط شوند و کارهای فوق حرفه ای ارائه کنند.

چگونه یک حروفچین حرفه ای را بکار بگیریم

حروفچین حرفه ای کسی است که تجربه طراحی داخلی کتاب داشته و تایپوگرافی کتاب را بخوبی می شناسد. اما انتخاب حروفچین مناسب خود یک چالش است. هنگام بکارگیری حروفچین حرفه ای، موارد زیر را در نظر داشته باشید:

1. آیا با ژانر یا بازار کتاب شما آشنا است؟ حروفچین بایستی در لاین کاری محتوای کتاب شما کار کرده باشد. مثلا حروفچین حرفه ای کتاب کودک به درد کتاب دانشگاهی نمی خورد.
2. چند نمونه کار وی را بررسی و مقایسه کنید. بهتر است از وی بخواهید چند نمونه فایل pdf از کارهای خود برای شما ارسال کند.
3. کار حروفچین را به عنوان یک خواننده و مخاطب کتاب قضاوت کند.
4. در مورد حروفچینی تحقیق کرده و از وی سئوالاتی بپرسید و وی را محک بزنید.

آیا قبلا کتابی را حروفچینی کرده اید؟ کدام نرم افزار حروفچینی را استفاده کرده اید؟ نرم افزار مورد علاقه شما چیست؟ اگر کاربر حرفه ای ادوبی ایندیزاین هستید، به جمع حروف چین های ترجمک بپیوندید و از فضای کار دوستانه و درآمد عالی لذت ببرید.