آموزش قالب بندی کتاب

آموزش قالب بندی کتاب: چگونه کتاب خود را قالب بندی کنیم؟ آیا می دانید حروفچینی چیست؟ قالب یا فرمت فایل کتاب چگونه باید باشد؟ چگونه کتاب خود را صفحه آرایی کنیم؟ آیا نرم افزار میکروسافت ورد برای حروفچینی کتاب مناسب است؟ اینها سئوالاتی است که به ذهن هر نویسنده ای که می خواهد خودش کتابش را چاپ کند، می رسد.

امروزه بخاطر پیشرفت فناوری و اینترنت، منابع زیادی برای قالب بندی کتاب در دسترس می باشد. بسیاری از نویسندگان از نرم افزار مایکروسافت ورد (MS Word) برای قالب بندی کتاب الکترونیک (e-book) خود استفاده می کنند، اما این نباید به گزینه پیش فرض تبدیل شود. بهتر است برنامه های قالب بندی دیگری که در دسترس است را نیز بررسی کنید زیرا صفحه آرایی حرفه ای یک بخش حیاتی از فرآیند انتشار کتاب است.

در این راهنمای گام به گام، قالب بندی کتاب و نکاتی برای تهیه کتابی با ظاهر حرفه ای ارائه شده است، صرفنظر از اینکه کتاب الکترونیک باشد یا چاپی، یا هر دو. همچنین ابزارهای مناسب برای قالب بندی و صفحه آرایی کتاب معرفی شده است.

فرمت کردن کتاب به چه معنی است؟

خوانایی یک کتاب به طور زیادی به طریقه قالب بندی یا فرمت (format) کتاب بستگی دارد. اگر قالب کتاب مناسب نباشد، به خوانایی آن آسیب زده و مخاطبان خود را از دست می دهد. بنابراین اگر می خواهید کتاب ترجمه شده یا تالیف خود را به صورت مدرن و حرفه ای منتشر کنید، بایستی از داخل و خارج بهترین ظاهر و جلوه را داشته باشد. در حالی که طراحی پشت جلد کتاب برای نگاه اول مخاطب بسیار مهم است، اما طراحی داخلی کتاب و حروفچینی آن نیز اهمیت دارد.

هنر حروفچینی و صفحه آرایی چیز جدیدی نیست. در حقیقت از دوران باستان قواعدی برای انتشار دست نوشته ها وجود داشته است و تا به امروز ادامه یافته است. مثلا ابعاد، حاشیه ها، ناحیه متنی و عکسها طبق قواعدی چیده و آرایش می شوند. هر چند می دانیم یک شبه نمی توان به فن و هنر صفحه آرایی و حروفچینی دست یافت و مستلزم تجربه است.

تفاوت فرمت کتاب با فرمت دست نوشته چیست؟

ابتدا بایستی توضیح بدهیم که در این مقاله فرمت کردن کتاب بحث می شود. فرمت کتاب چه به صورت چاپی یا کتاب الکترونیک برای جلب و رضایت مخاطبان نهایی و خوانندگان کتاب است. این بخشی از پروسه چاپ کتاب است که قبلا توسط طراحان حرفه ای انجام می شد، اما امروزه به لطف تکنولوژی خود نویسنده یا مترجم کتاب نیز می تواند کار خود را فرمت و منتشر کند.

از سوی دیگر فرمت دست نوشته (Manuscript formatting) به معنی آماده سازی پیش نویس کتاب به شیوه ای است که برای ناشر، ویرایشگر و بازنگری کنندگان اولیه مناسب باشد و شامل موارد زیر است:

• فونت و سایز قلم
• فاصله خطوط
• شماره گذاری صفحات
• حاشیه ها و پاراگراف بندی
• طریقه ارائه عنوان هر فصل
• و مانند اینها

بنابراین کتاب را برای خواننده نهایی قالب بندی می کنیم و دست نوشته را برای خواننده و داور اولیه قالب بندی می کنیم.

کدام نرم افزار برای فرمت کتاب بهتر است؟

اپلیکیشن یا نرم افزارهای زیادی در بازار برای قالب بندی در دسترس است که به نویسنده یا مترجم امکان حروفچینی و صفحه آرایی کتاب خود برای توزیع چاپی یا دیجیتال را می دهد. بعضی از نرم افزارها خیلی پیچیده و وسیع هستند و بعضی خیلی راحت و کاربر پسند و در دامنه قیمت متفاوتی عرضه شده اند. در ادامه چند نرم افزار مناسب برای قالب بندی کتاب را معرفی می کنیم.

ادوبی ایندیزاین (Adobe InDesign)

نرم افزار Adobe InDesign شرکت ادوبی استاندارد صنعت چاپ برای حروفچینی و صفحه آرایی حرفه ای است. تا به امروز تقریبا قوی ترین نرم افزار صفحه آرایی کتاب با بیشترین امکانات است، هرچند گرانترین و مشکل ترین نرم افزار هم می باشد. بسیاری از نویسندگان و مترجمان کتاب سعی می کنند از ابتدا از این نرم افزار برای تهیه کتاب خود استفاده کنند، هرچند کسانی که می خواهند در صنعت چاپ و نشر کتاب بمانند، بایستی به این نرم افزار تسلط پیدا کنند.

اسکریونر (Scrivener)

این نرم افزار بخاطر کارکرد سازماندهی عالی مطالب مورد علاقه نویسندگان است زیرا نویسنده می تواند یاداشت ها، ساختار، تحقیقات و غیره خود را براحتی ردگیری و سازماندهی کند. نسخه های آخر این نرم افزار چند زبانه شده و امکاناتی چون تایپ کلامی مستقیم، جداسازی مستقیم اسامی، صفات، افعال و قیدها برای بررسی بیشتر به آن اضافه شده است. این برنامه برای چاپ دیجیتال امکانات خیلی خوبی دارد.

مایکروسافت ورد (Microsoft Word)

مایکروسافت ورد یک برنامه واژه پرداز عالی است اما نباید برای قالب بندی کتاب استفاده شود. هرچند این برنامه استفاده عمومی داشته و بیشترین نقش را در خود-انتشاری کتاب ایفاء می کند. به همین دلیل کتاب های خود-انتشار و الکترونیک موجود در اینترنت و بازار الکترونیک از قالب و حروفچینی خوبی برخوردار نیستند. فایل های .doc یا .docx میکروسافت ورد را نمی توان با قالب EPUB ذخیره یا صادر نمود (قالب رایج کتاب های الکترونیک EPUB است)، اما اکثر ناشران چاپ الکترونیک و ایبوک به نویسنده یا مترجم اجازه می دهند که کتاب خود را در قالب فایل مایکروسافت ورد تحویل دهند و سپس خودشان آن را تبدیل می کنند. اگر می خواهید نسخه چاپی کتاب خود را تهیه کنید، به هیچ وجه استفاده از مایکروسافت ورد برای حروفچینی و صفحه آرایی کتاب توصیه نمی شود.

به هر حال با توجه به وجود نسخه های رایگان و کرک شده نرم افزارها در بازار فارسی زبان، توصیه می شود برای حروفچینی و صفحه آرایی کتاب خود از نرم افزار ادوبی ایندیزاین استفاده کنید.

پنج نکته حیاتی برای قالب بندی کتاب

علاوه بر نکات پایه ای چون نداشتن غلط املایی و اشتباه دستور زبان، لازم است که کتاب اساس قالب بندی را نیز لحاظ کرده باشد.

نکته 1 – پشت و روی کتاب خود را درست طراحی کنید

کتاب نیز همانند انسان دارای جلوه و ماهیت منحصر به فردی است و علاوه بر اهمیت زیاد محتوای کتاب، ظاهر کتاب نیز بایستی کاربر پسند باشد و مخاطب را به خود جلب کند. طراحی یک پشت جلد خلاق به تنهایی کافی نیست و بایستی صفحه عنوان، حق چاپ و شناسنامه، تقدیم و تشکر و فهرست مندرجات نیز از طراحی خوب و حرفه ای برخوردار باشد. اگر کتاب دارای ایندکس یا واژه نامه یا واژگان باشد، بخصوص در کتاب های چاپی که امکان سرچ وجود ندارد، به قوت کتاب می افزاید. شیرازه کتاب نقش مهمی در جلب مخاطب و فروش کتاب دارد، بخصوص در کتاب های چاپی که قرار است در قفسه کتابخانه چیده شوند.

نکته 2- مواظب فاصله ها و کشیدگی ها باشید

این مسئله بخصوص زمانی اهمیت پیدا می کند که از نرم افزار غیر تخصصی برای حروفچینی استفاده شود. واژه پردازهای موجود در تنظیم فاصله ها قواعد خاصی دارند که به نفع کتاب نیست. مثلا میکروسافت ورد بطور پیش فرض متن را هم تراز (justification) می کند، بدین معنی که فاصله بین کلمات را تنظیم و کشیدگی حروف را تغییر می دهد، بطوریکه یک خط پر از متن شده و از دو طرف یکسان باشد. این مسئله بخصوص در زبان فارسی بیشتر دیده می شود و نمی تواند در یک پاراگراف دو فاصله بین کلمه یکسان پیدا کرد. هم تراز کردن موجب می شود جلوه بصری متن گاهی نامناسب بوده و مخاطب را آزار دهد:

نمی توان این مشکل را فقط با راست چین یا چپ چین کردن متن برطرف نمود، زیرا حاشیه سمت مقابل دندانه دار و پله ای می شود و نمای بدی به متن می دهد.

نرم افزارهای حرفه ای نشر این مشکل را بطور خودکار برطرف می کنند و بطور خودکار کلمه را شکانده و خط تیره بین دو بخش کلمه قرار می دهند و میزان تورفتگی و بیرون زدگی خطوط متن را به حداقل می رسانند.

نکته 3- از صغیر و بیوه بودن کلمه و جمله اجتناب کنید

اصطلاحات بیوه (Widows) و صغیر (Orphans) در حروفچینی برای سرگردانی کلمه و جمله بکار گرفته می شود و ناشران معمولا توصیه می کنند از این دو حالت اجتناب شود. کلمه بیوه (یا گروه کوچکی از کلمات) کلمه ای است که به تنهایی در انتهای یک پاراگراف یا صفحه در یک خط قرار گرفته باشد. خط آخر پاراگراف یا صفحه که از یک کلمه تشکیل شده باشد، بیوه است زیرا به تنهایی فضای خالی زیادی را اشغال می کند.

از طرفی اگر مقداری از کلمات یک پاراگراف در صفحه قبلی بماند، این کلمات صغیر هستند. بهتر است که خطوط تشکیل دهنده یک پاراگراف همگی در یک صفحه باشند و تا سر حد امکان از صغیر ماندن کلمات یک پاراگراف اجتناب کرد.

وقتی فایل کتاب برای ای-بوک قالب بندی می شود، نباید نگران صغیر و بیوه بودن کلمات بود زیرا این دستگاه مخاطب است که متن را قالب دهی مجدد کرده تا متناسب با سایز آن وسیله باشد. اما وقتی از میکروسافت ورد یا ادوبی ایندیزاین برای فرمت بندی کتاب چاپی استفاده می کنید، می توانید به صورت دستی حاشیه پایین را دستکاری کرده یا تغییرات خیلی جزئی در فاصله حروف یک صفحه ایجاد کرد و از صغیر یا بیوه بودن کلمات اجتناب کرد.

نکته 4- با فونت ها زیاد بازی نکنید

استاندارد نشر استفاده از فونت های Serif یا زبانه دار است. بطور تئوریک عقیده بر این است که فونت هایی که دارای قوس و زوائد مجعد هستند، برای خواندن راحت تر می باشند.

بیشتر برنامه های حروفچینی و صفحه آرایی با قالب یا تمپلت های متنوعی عرضه شده اند که دارای فونت های از قبل بارگذاری شده می باشند. بهتر است از فونت های استاندارد و نوع فونت محدود استفاده کرد، تا اینکه با فونت ها بازی کرده و هر تیتر و بخشی از کتاب را با یک فونت خاص حروفچینی کرد.

نکته 5- همه پاراگراف ها را با تورفتگی شروع نکنید

در کتاب های داستانی همه پاراگراف ها با تورفتگی شروع می شود. این سبک انتخابی برای سهولت حرکت از یک پاراگراف به بعدی است. اما بدین معنی نیست که در هر بار زدن دکمه Enter کیبورد و شروع پاراگراف جدید بایستی دکمه Tab کیبورد را زد و موجب ایجاد فرورفتگی بزرگی در شروع پاراگراف شد. در واژه‌پردازهای استاندارد بایستی تورفتگی خط اول پاراگراف به تعریف استیل به 0.5 اینچ یا 0.7 سانتیمتر تنظیم کرد.