مقدمه ای بر ترجمه پزشکی
مقدمه ای بر ترجمه پزشکی: افزایش تصاعدی ارتباطات بین المللی و شار ناگهانی جهانی شدن تجارت و فناوری اطلاعات موجب پر رنگ تر شدن و افزایش نقش مترجمان شده است بنابراین به افزایش تربیت نظامدار مترجمان تخصصی نیاز است (ماسادیر کنی، ۱۹۹۸).
آشنایی با تاریخچه ترجمه در طول تاریخ یکی از راههای ارتقای خود-آگاهی و شناخت هویت مترجم حرفه ای است. ترجمه پزشکی دارای ویژگی های مشخصه ای است که مترجمان بایستی از آن آگاه باشند. مرور فرآیند کار مترجم پزشکی دید روشن تری نسبت به آنچه در دنیای واقعی ترجمه تخصصی پزشکی رخ می دهد، به ما می دهد. آشنایی با عملکرد بازار ترجمه پزشکی به مترجمان کمک می کند عملکرد حرفه ای صحیح خود را بشناسند. تماس با مترجمان دیگر نیز در مورد عملکرد حرفه ای و ویژگی های مترجم پزشکی حرفه ای بینش بهتری فراهم می سازد. توانمندی و کارآمدی مترجم پزشکی مستلزم کسب و توسعه مهارت، دانش و نگرش خاصی است. در این مطلب تمرینات و پیشنهاداتی برای مطالعه بیشتر و تقویت مهارت های ترجمه کتاب پزشکی پیشنهاد شده است.
مروری بر تاریخچه ترجمه پزشکی
مارکوس تولیوس سیسرو می گوید:
Nescire autem quid ante quam natus sis acciderit, id est semper esse puerum (Marcus Tullius Cicero – De optimo genere oratornm).
[اگر از آنچه که قبل از تولد ما رخ داده است بی خبر باشیم، تا ابد بچه باقی می مانیم]
هرجا که نسل بشر احساس کرده است به برقراری ارتباط با گروه های دیگر از هم نوعان خود نیاز دارد، ترجمه به شکلی حضور داشته و ایفای نقش کرده است. شاید قدیمی ترین اشکال ترجمه در معاملات تجاری و بازرگانی رخ داده باشد. یکی از دورترین مراجع نوشته شده در متون ترجمه در شهر قدیمی مزوپوتامیا (Mesopotamia) بوده است، جایی که علم پزشکی، شیمی، ریاضی و ستاره شناسی غالب بوده و مطالب علمی جمع آوری و سازماندهی می شده است. این مطالب روی برگه های سفالی به زبان های مختلف ترجمه و نوشته می شده است. این یافته های باستانی نشانگر آن است که فعالیت ترجمه جدی خیلی قبل از کشف کاغذ و الفبا وجود داشته است.
بعدها و در قرن پنجم قبل از میلاد بقراط، نویسنده یکی از قدیمی ترین کتاب های پزشکی به جمع آوری مقدار زیادی از اطلاعات و دانش تمدن های قبلی پرداخته و دانشکده پزشکی را بنا نمود جایی که کارهایی در مورد آناتومی، فیزیولوژی، پاتولوژی، بهداشت و اخلاق پزشکی با همکاری سایر دانشمندان جمع آوری گردید.
بعد از آن اسکندریه توسط یونانیان در مصر بنیانگذاری شد و به مرکز مردم و ایده ها، زبان و فرهنگ سرزمین های مدیترانه، غرب و هند تبدیل شد. می دانیم که موزه و کتابخانه آن زمان سرشار از کارهای مربوط به برش های آناتومی و آزمایشات فیزیولوژی بوده است. باغچه حیات وحش آنجا شامل مجموعه ای از حیوانات بود که توسط دانشمندان دسته بندی می شدند و فرصتی برای تحقیقات دامپزشکی و مطالعه زاد و ولد حیوانات فراهم شده بود. گیاهان دارویی و سایر گیاهها بدون شک برای مقاصد پزشکی و آشپزی مورد مطالعه و تحقیق بوده است.
حدود یکصد سال بعد، شهر یوینانی پرگامون در آسیای صغیر به مرکز مهم دانش تبدیل شد و یکی از دانشمندان آن دوره گالن (Galen) است که یکی از معروف ترین چهره های دانش پزشکی یونان است. وی یک مولف پرکار بود و حدود چهار صد کار معروف براساس سنت بقراطی نوشته است.
در قرن نهم بیشتر کارهای وی در خانه علم بغداد به عربی ترجمه شد. این ترجمه ها به نوبه خود در قرن یازدهم به لاتین ترجمه شد و همراه حاشیه نویسی دانشمندان عرب آن سال ها منتشر شد. حاصل زحمات ترجمه کتاب پزشکی انجام شده در خانه علم بغداد تقلید پزشکی یونانی در کشورهای عربی و شروع تولید کارهای اورجینال بود که به پیشرفت علم پزشکی کمک شایانی کرد.
دانشکده پزشکی اسپانیا (۵۲-۱۱۲۵) با همکاری دانشمندان مسلمان، مسیحی و یهودی بنیانگذاری شد. کارهای ارسطو، اقلیدوس، فیثاغورس و بقراط همگی توسط مترجمان پزشکی ترجمه شد از قبیل ابن رشد، مایموندیس و ابن سینا که مولف کتاب اخلاق پزشکی است، یکی از کتاب های پزشکی که هنوز در حال استفاده است.
شاه آلفونس ده ترجمه را به روم وارد کرد و زبان های در حال تجلی اروپایی را مورد ترجمه قرار داد. دو قرن بعد در انگلستان شاه آلفرد بزرگ به ترویج علم و هنر پرداخت. وی خودش کتاب هایی را از لاتین به آنجلو-ساکسون ترجمه کرد و دستور داد که به زبان های دیگر ترجمه شوند.
در قرون وسطی دانش پزشکی و رشته های مرتبط در کتابخانه های آن زمان حفظ و نگهداری شد و پزشکی توسعه یافته و بطور وسیعی توسط راهبه ها و کشیش ها جمع آوری و ترجمه شد. آنها درمان های پزشکی مختلف را جمع آوری کرده و از طریق ترجمه پزشکی در طی قرن ها بعد به دست ما رسید. بنابراین ریشه دانش پزشکی به دوره های قبل از تاریخ بر می گردد.
تا به اینجا تاریخچه پزشکی گفته شد و طریقه ترجمه این کارها بحث نشد. اما ترجمه های تحت لفظی آن دوره چطور؟ سازگاری و تطبیق آزاد و انتخابی چگونه صورت گرفت؟ این دوگانگی بین ترجمه های کاملا تحت لفظی و سازگاری آزاد در حقیقت توسط سیسرو ذکر شده است، کسی که از ترجمه های غیر کلمه به کلمه اما حس به حس دفاع کرد. تقسیم بندی های وی به دسته بندی و بحث های امروزی ترجمه پزشکی ادامه یافته است. اینکه ترجمه در رم باستان مهم بوده و شاهد این حقیقت است که امپراتور انگوستوس تعداد مترجم به طور مستمر استخدام کرده است.
در آن زمان پزشکی شغلی فوق العاده مورد احترام بوده است و مترجمان پزشکی محدود بوده و عمدتا از یونانی به لاتین ترجمه می شده است. آنها ترجمه تحت لفظی را شاخ و برگ داده و با رویکرد آزاد سیسرو تلفیق کرده و به مترجمان قرون وسطی منتقل شده است.
در قرون وسطی، این نگرش تحت لفظی به ترجمه توسط فلاسفه و متفکرانی مثل بتیوس (Boethius) مورد مدافعه قرار گرفت. آنها مدعی شدن انجیل صدای مستقیم خداوند است و نباید کلمات آن در ترجمه جابجا شود و تفسیر شود. آنها تلاش کردند که در ترجمه تعادلی برقرار کنند تا واقعیت های متن منبع حفظ شود و از ریسک هجو گویی اتهامی به مترجمان اجتناب شود.
در دوران رنسانس که لاتین به عنوان lingua franca شناخته می شد، دو نوع ترجمه انجام شد: بین زبانهای بومی و لاتین و بین خود زبانهای بومی. گنجاندن واژه های بومی در ترجمه های لاتین و ظهور ادبیات بومی در قرن دهم، همراه با اختراع چاپ در قرن پانزدهم، تحولات بزرگی را برای ترجمه و موضع به وجود آورد. مبادلات تجاری و هنری لزوم یک زبان بین المللی یا تأکید بیشتر بر ترجمه ایجاد کرد. رشد روز افزون اهمیت سیاسی کشورهای محلی، که نمادی از ظهور کشور های ملی بود شروعی برای ترجمه در مقیاس های مطلوب بود. ترجمه های کتاب مقدس همچنین نقطه عطفی در ادغام زبان های بومی بود.
در قرن هفدهم، نیاز به یک زبان مشترک یا lingua franca حادتر شد، به ویژه هنگامی که دانشمندان به توزیع گسترده تر کارها و اثر خود امیدوار داشتند. بسیاری خودشان آثارشان را به لاتین ترجمه کردند تا بتوانند در دسترس مخاطبان گسترده تری قرار بگیرند. با این حال، بسیاری از آثار پس از آن مورد سرقت ادبی قرار گرفت. به عنوان مثال رابرت بویل (۱۶۲۷-۱۶۹۱) قربانی این نوع سرقت های فکری شد و سرانجام با مطبوعات آکسفورد قرارداد بست تا آثارش به زبان انگلیسی و لاتین به طور همزمان منتشر شود. بزرگان دیگری همچون هابز (۱۶۶۷-۱۷۸۸) و نیوتن (۱۷۲۷-۱۷۴۲) از روش وی پیروی کردند. بیشتر دانشمندان کنترل ترجمه های خود را بدست گرفتند. مترجم کتاب دکارت دوست وی دیو دی لوئینز بود و مترجم کارهای نیوتن شاگرد وی ساموئل کلارک بود. ترجمه موضوعات علمی به لاتین در حدود سال ۱۷۵۰ فروکش کرد.
دویست سال بعد، از اواسط قرن بیستم، رویکردهای ارتباطی و کاربردی به ترجمه راه خود را به مطالعات ترجمه باز کرد و به ویژه برای ترجمه کتاب پزشکی مفید بود. آنها زبان را به زمینه متن ربط داده و اهمیت آن در شرایط دنیای واقعی را که تحت آن گفته ها معنای خود را به دست می آوردند و باید تفسیر می شدند را مورد تأکید قرار دادند و به چگونگی تاثیر شروط مشتری بر انتخاب واژه ها توسط مترجم را نشان دادند.
این واقعیت که انگلیسی در طول دو قرن گذشته به زبان مشترک جدیدی برای توزیع علم تبدیل شده است، لزوماً بدین معنی نیست که انگلیسی تنها زبان تولید است. محققان زیست پزشکی در سراسر جهان به زبانهای مختلف می نویسند و سعی می کنند برای کار خود در مجلات بین المللی که به زبان انگلیسی منتشر می شوند از طریق ترجمه پذیرش بگیرند. الزامات قانونی برای مستند سازی محصولات دارویی در اتحادیه اروپا و همچنین روند کلی به سمت بین المللی سازی نیز نیاز به ترجمه را افزایش داده است. علاوه بر این ، نسخه های دو زبانه ژورنال های پزشکی به همراه نشر یک زبانه مطبوعات پزشکی در همه زبان ها و کشورها وجود دارد. بنابراین وجود زبان انگلیسی به عنوان زبان مشترک لزوماً میزان ترجمه را کاهش نداد. بیشتر ترجمه های حرفه ای در زمینه پزشکی و بخصوص ترجمه کتاب های پزشکی یا پیراپزشکی؛ انگلیسی یا زبان منبع است یا زبان مقصد.
تعیین درصد حقیقی ترجمه های پزشکی سخت است که در آن همه ژانرهای ترجمه از جمله ترجمه کتاب پزشکی، ترجمه مقالات تحقیقاتی و طرح های پزشکی، اطلاعات بیماران، آگهی ها و غیره که در همه کشورهای جهان تولید می شود، در نظر گرفته شده باشد. اما برای نمونه می توان ترجمه کتاب های پزشکی خاص را به یک زبان تعیین کرد. مثلا گزارش شده است که ۲۶ درصد کتاب های منتشر شده در اسپانیا ترجمه است و از این مقدار ۱۰ درصد ترجمه کتاب پزشکی یا ترجمه کتاب علمی است.
تمرین ۱ – تحقیقات بازار ترجمه
وضعیت امروزی ترجمه کتاب های پزشکی و پیراپزشکی را در یکی از کشورهای منتخب خود را از نظر انتشار کتب و مطبوعات پزشکی بررسی کنید: تعداد نشریات سالانه، درصد انتشار ترجمه کتاب و مطبوعات پزشکی، درصد ترجمه های متون پزشکی، الزامات قانونی برای محصولات دارویی و غیره. اطلاعات قانونی و رسمی را از وزارتخانه ها و سایر مقامات بین المللی و ملی که ممکن است کمک کنند، بدست آورید.
داشتن اطلاعات در مورد تاریخچه ترجمه پزشکی و دیدگاه های مختلفی که در مورد ترجمه در لحظه های تاریخی معین وجود داشته است، کار عبثی نیست زیرا به ما کمک می کند تا موقعیت خود به عنوان مترجم پزشکی را در دنیای حرفه ای بهتر بشناسیم، از راهکارهای مختلف ترجمه آگاه شده و عملکرد ترجمه در مراحل مختلف سیر تاریخی رشته را بهتر بشناسیم. بدین ترتیب می توانیم با در نظر گرفتن بدیل های ممکن به صورت تحلیلی و نقادانه با گزینه های انتخابی خود برخورد کرده و از شیوه تفکر، نگارش و عملکرد خود دفاع کرده و در مورد مسائل مرتبط با ترجمه پزشکی آگاهانه برخورد کنیم. این دانش همچنین به ما کمک می کند راه های مختلف تفکر و نگارش را بشناسیم و مورد بحث قرار دهیم، بین دانشمندان، پزشکان، دانشجویان، بیماران و عوام در فرهنگ های مختلف از طریق کارهای ترجمه و تبدیل خود پلی بزنیم.
راه دیگر این است که بدون اطلاعات و آگاهی از تاریخچه این حرفه بطور روتین و بدون انعطاف کار کنیم. برای اجتناب از این وضعیت در بیشتر برنامه های آموزش پزشکی دانشگاهها دوره هایی در مورد تاریخ پزشکی برگزار می شود. مترجمان با آگاهی از این تاریخچه می توانند به بخشی از این فعالیت جذاب تبدیل شده و نقش فعالی به عنوان منتقل کننده فکر و علم بازی کنند.
تمرین ۲- تاریخچه ترجمه پزشکی
چند نمونه از ترجمه پزشکی و مترجم پزشکی تاریخ کشور خود را پیدا کنید: دوره، رشته، زمینه سیاسی، زبان مورد ترجمه، کارکرد ترجمه، شاخص مترجم و سایر جنبه های فکری مرتبط با درک آنها را بیان کنید. منابع فرهنگ لغت و دانشگاهی ممکن است مفید باشد. برای نمونه می توانید مقاله فون هوف با عنوان همیاری تاریخچه ترجمه پزشکی در ژاپن را برای آشنایی با تاریخ ملی ترجمه پزشکی یک کشور مطالعه کنید.