ویراستاری چیست و آیا می توانیم خودمان ویراستاری کنیم؟
ویراستاری چیست؟ (What is Proofreading) آیا تا کنون با غلط املایی یا دستور زبان و یا اعراب گذاری در یک کتاب یا مجله برخورد کرده اید؟ زمان مواجهه با غلط املایی در کتاب، چه حسی پیدا می کنید؟ وجود اشتباه گرامر یا دستور زبان در یک متن گناه چه کسی است؟ ویراستار کیست؟ ویراستاری چیست؟ چرا کتاب به ویراستاری نیاز دارد؟ اینها سئوالاتی است که در این پست پاسخ داده می شود.
صرفنظر از اینکه شما یک دانشجو، مکانیک، پزشک یا نویسنده حرفه ای باشید یا یک مترجم، احتمالا به شکلی کار ویراستاری انجام داده اید، گرچه ممکن است خودتان متوجه نبوده و از آن آگاهی نداشته باشید. امروزه کارهای نوشتنی و مکتوب بیشتر وقت مردم را به خود اختصاص داده است. اشتباه دستوری و غلط املایی تاثیر سنگینی بر موفقیت این نوشته ها دارد و اینجا جایی است که ویراستار به درد می خورد.
ویراستاری چیست؟
ویراستاری (Proofreading) عمل خواندن کارهای مکتوب و نشانه گذاری هر گونه خطا و اشتباه است. این اشتباهات عموما شامل غلط املایی (Spelling)، دستور زبان (Grammar)، اعراب گذاری (Punctuation) و پیوستگی (Consistency) کلام است.
در فرآیند نشر و چاپ کتاب، ویراستاری آخرین گام از پروسه ویرایش متن است و پس از ویراستاری کار نهایی حروفچینی و صفحه آرایی کتاب انجام می شود. کار ویراستار خواندن محتوای کتاب و بررسی آن از نظر هر گونه اشتباهی است که ممکن است از چشم نویسنده دور مانده باشد. صرفنظر از دقت نویسنده و ارزیابی ادیتور هنوز ممکن است چند اشتباه دستوری زبان و غلط املایی جا مانده باشد. وقتی کتابی با 80 هزار کلمه یا بیشتر را می خوانیم، در هر بار خواندن مطمئنا با خطاهایی مواجه می شویم.
ویرایش چیست؟
ویرایش نقش ویراستار است و یک اصطلاح دنیای نشر است و سند مکتوبی که به ویراستار تحویل می شود، درفت یا دستنویس اولیه اطلاق می شود. بطور سنتی وقتی کتاب ترجمه یا نگارش شد، یک نسخه از آن به تایپیست تحویل می شود تا آن را تایپ کند. سپس پرینت شده و به همان قالب خام اولیه به ویراستار تحویل می شود تا کار را ویرایش کند و هر گونه اشتباه دستوری، غلط املایی، بلندی جمله، اعراب گذاری و غیره را هایلایت و مشخص کند. سپس نسخه ویراستاری شده به ناشر یا ادیتور مسئول کار تحویل می شود تا آن را بررسی و در صورت مناسب بودن محتوا، به واحد حروفچینی و صفحه آرایی ارسال کند.
امروزه با پیشرفت فناوری و نشر دیجیتال مدرن (روش های کامپیوتری شده چاپ)، معمولا ویراستاری روی فایل و در کامپیوتر انجام می شود و ویراستار محتوا را خوانده، در حالی که track change (ردگیری تغییرات) فعال است، تغییرات واضح را انجام داده و تغییرات بزرگ و ساختاری را به صورت کامنت (Comment) روی فایل مشخص می کند. البته هنوز عده ای از ویراستارها نسخه فیزیکی کتاب را می پسندند.
چرا ویراستاری در چاپ کتاب مهم است؟
امروزه در بازار کتاب های آکادمیک بیشتر با کتابهای ترجمه یا گردآوری شده برخورد می کنیم تا کتاب های تالیفی. معمولا مترجم حرفه ای بخاطر کار با بیش از یک زبان رسمی، دستور زبان و گرامر این زبانها و اعراب گذاری و گویش آنها را تلفیق می کند. در عین حال همه نویسنده ها و مترجم ها ویراستار نیستند.
تیتر بالا را بخوانید: چرا ویراستاری در چاپ کتاب مهم است؟ چرا در چاپ کتاب ویراستاری مهم است؟ در چاپ کتاب اهمیت ویراستاری چیست؟ اهمیت ویراستاری در چاپ کتاب چیست؟ همانطور که ملاحظه می کنید این تیتر را می توان به چندین طریق بیان کرد و اینجا است که نقش ویراستار برجسته می شود.
اگر سریال بازی تاج و تخت را دنبال کرده باشید، در یکی از قسمت های آن در سال 2019 روی صحنه لیوان یکبار مصرف دیده شد. به فاصله چند ثانیه بینندگان اعتراض خود را شروع کردند که در قرون وسطی لیوان یکبار مصرف با مارک استارباکس وجود نداشته است. این مسئله در مورد کتاب هم اهمیت دارد. ممکن است خوانندگان مشتاق یک کتاب در برخورد با اشتباهات آشکار سرخورده شده و مطالعه کتاب را ادامه ندهند.
اشتباهات دستوری و غلط املایی می تواند مفهوم و هدف متن را تغییر دهد و مخاطب را آزرده کند. بنابراین نقش ویراستار در فرآیند نشر کتاب خیلی اهمیت دارد و نوشته ای که خام است را به متنی رسیده و پخته تبدیل می کند. اینکار به کتاب جلوه حرفه ای می بخشد و محتوایی سلیس و روان به مخاطب ارائه می شود.
بنابراین اگر قصد دارید کتاب خود را به چاپ برسانید یا بصورت ای-بوک و دیجیتال توزیع کنید، حتما به ویراستاری کتاب توجه کنید. کتاب های آکادمیک علاوه بر ویراستاری ادبی و غلط گیری املایی، به ویراستاری تخصصی نیز نیاز دارند. از اینرو بیشتر کتاب های دانشگاهی حرفه ای تحت بازنگری همکار (Peer review) قرار داده می شوند تا اشتباهات تخصصی احتمالی نیز برطرف شود.
چه موقع باید از ویراستار حرفه ای استفاده کرد؟
در نشر سنتی همه کتاب ها مورد ویراستاری قرار می گرفتند و روی جلد اکثریت کتابها علاوه بر نام نویسنده یا مترجم کتاب، نام ویراستار نیز قید می شد. معمولا در چاپ های بعدی کتاب صفحه اصلاحیه اضافه می شد و صنعت نشر در تلاش بود که کتابی با بهترین کیفیت از نظر محتوا عرضه نماید.
امروزه در نشر دیجیتال و خود-ناشری، جایی که مولفان و مترجمان مستقل کارهای خود را منتشر می کنند، همگی به دنبال کاهش هزینه ها هستند و ویراستاری را به عنوان یک بخش قابل چشم پوشی در فرآیند چاپ می دانند. هرچند با ظهور انتشارات در مقیاس کوچک و الکترونیک، ویراستاری مجددا جایگاه خود را پیدا کرده و ویرایش تخصصی نیز به آن اضافه شده است.
اغلب ویراستاری برای کتاب های آکادمیک، محتوای مجلات و مطبوعات و حتی آگهی های تبلیغاتی استفاده می شود. امروزه حتی در شرکت های بزرگ از ویراستار برای محتوای سخنرانی و اسلاید پاورپوینت جلسات استفاده می شود.
وظیفه یک ویراستار حرفه ای چیست؟
یک ویراستار حرفه ای فقط غلط های املایی و اشتباهات گرامری را چک نمی کند. ویراستار حرفه ای علاوه بر املاء و دستور زبان محتوا، پیوستگی محتوا و یکنواختی متن را بررسی می کند و هرگونه مانع خواندن سرراست و لذت بخش کتاب را رفع می کند. وظایف یک ویراستار می تواند شامل موارد زیر باشد، اما محدود به اینها نیست و در بعضی از انواع محتوا دامنه عمل وسیعتری دارند:
- اطمینان از کور نبودن لینک های داخل محتوا
- اتصال هر کدام از لینک ها به محتوای صحیح مورد نظر
- چک ایندکس کتاب و مطابقت با محتوا
- تایید فقدان نوسان در طراحی داخلی و لی اوت کتاب
- اطمینان از نامگذاری و کیفیت صحیح تصاویر
- بررسی یکدست بودن سبک نگارش
ویراستار معمولا تغییرات را اعمال نمی کند، بلکه فقط تغییرات را مشخص می کند. هرچند با توجه به نیاز ناشر و نوع قرارداد، ممکن است ویراستار مستقیما اصلاحات را اعمال نماید. هرچند وظیفه اصلی ویراستار هایلایت کردن هر گونه اشتباه بالقوه است و تصمیم گیری در مورد قبول یا رد اصلاحات را به نویسنده و مترجم محول می کند.
در بعضی از موارد نویسنده یا ناشر از ویراستار می خواهد با فعال کردن track change برنامه واژه پرداز، اصلاحات را مستقیما اعمال نماید. سپس نویسنده، مترجم یا ناشر با بررسی اصلاحات یا تغییرات را می پذیرد (Accept changes) یا آنها را رد می کند (Reject changes) (همانند تصویر زیر).
نکات مهم در ویراستاری
با خود-آگاهی شروع کنید
همه افراد یک سبک گرامری و دستوری خاص دارند و پس از مدتی کار کردن به یک سبک خاص عادت می کنند. یک ویراستار خوب خودش را می شناسد و با خود-آگاهی (self-awareness) کامل کار را شروع می کند. ویراستار حرفه ای عادات بد نوشتن خود را می شناسد، وظیفه ویراستار را می داند و کار را بدون قضاوت و سوگیری ویراستاری می کند.
ویراستار حرفه ای می داند که قرار نیست چیزی را ثابت کند بلکه قرار است یک متن یا محتوا را از نظر اصول نگارشی بررسی و غلط های املایی، اشتباهات گرامری، اعراب گذاری، لینک ها و ایندکس و غیره را ارزیابی کند. اجازه نمی دهد قضاوت و عادات فردی خودش روی نتیجه کارش تاثیر بگذارد.
با صدای بلند ویراستاری کنید
واقعیت این است که گاهی چشم ها ما را گول می زنند و این مسئله بخصوص زمانی مصداق دارد که روی صفحه نمایش کار ویراستاری انجام می شود، جایی که چشم خیلی سریع خسته می شود. امتحان کنید: نتیجه کار خود را یکبار با صدا و یکبار بی صدا مقایسه کنید. حتی بین خواندن با صدای بلند و آرام تفاوت وجود دارد. اگر بتوانید دو نفره متن را بخوانید و به نوبت گوش دهید، نتیجه خیلی بهتر خواهد شد. خواندن با صدای بلند موجب مشخص شدن هر گونه خلاء و عدم هماهنگی در کار می شود.
هر بار یک کار را انجام دهید
بدترین ویراستاری زمانی است که از ابتدای کار شروع کرده و بخواهیم در انتها کار تمام شده باشد. ویراستاری اثربخش مستلزم آن است که در هر دور یک مسئله بررسی شود. مثلا یکبار فقط روی غلط های املایی و اصلاح اشتباهات نگارشی تمرکز شود. یک دور از نظر دستور زبان بررسی شود. دور سوم خواندن به بررسی لینک ها، عنوان جداول و تصاویر اختصاص یابد. بهترین نتیجه ویراستاری در صورتی بدست می آید که چک لیست اقدامات لازم تهیه شده و هر بار یک آیتم از چک لیست انجام شود.