ترجمه چیست؟ ترجمه کتاب چیست؟ تفاوت ترجمه کتاب پزشکی و ترجمه کتاب فنی و مهندسی چیست؟ کتاب های نظامی چگونه ترجمه می شوند؟ اما چگونه کیفیت ترجمه کتاب را ارزیابی کنیم؟ در کنترل کیفی ترجمه کتاب چه عواملی را باید در نظر داشت؟ ارزیابی کیفیت ترجمه کتاب با چه چالش هایی همراه است؟ در این پست به این سئوالات پاسخ داده می شود.
ترجمه کیفی یا کیفیت بالا ترجمه ای است که معنای متن منبع را منتقل کرده و جمله بندی صحیحی دارد، عاری از اشتباه است و از نظر داخلی پیوستگی دارد. اینها معیارهای چهارگانه ای است که برای ارزیابی کیفیت ترجمه کتاب مطرح کرده اند که می توان براساس وجود و لحاظ شدن این معیارها، ارزیابی کیفی ترجمه کتاب را انجام داد. این معیارهای چهارگانه عبارتند از:
- معنای متن منبع
- جمله بندی/ظاهر متن
- نداشتن اشتباه
- پیوستگی و روانی متن
در استانداردهای کیفی موجود پارامترهای زیر برای پر کیفیت بودن ترجمه مشخص شده است. طبق استاندارد اگر اقلام زیر در ترجمه قابل اثبات باشد، ترجمه از کیفیت بالایی برخوردار است:
- هم ارزی معنا
- استفاده مناسب از کلمات/جمله بندی
- نداشتن اشتباه از هر نوعی
- روان و سلیس بودن کامل (پیوستگی محتوای ترجمه شده)
از این بین معیار نداشتن غلط املایی و دستوری و یکدست بودن ترجمه سرراست بوده و براحتی قابل بررسی و اجرا است. اما ارزیابی ترجمه از نظر صحت و جمله بندی صحیح خیلی سرراست نیست. بنابراین تصور می کنیم که چالش اصلی در اینجا است.
نقش معنا در ارزیابی کیفی ترجمه کتاب
معنا یک مفهوم فوق العاده فرار است. به محض اینکه از خودمان سئوال می کنیم که واقعا معنای این چیست، افکارمان به هم ریخته و پاسخ پیچیده می شود. صاحبنظران و دانشمندان قرن ها است که روی این مسئله تمرکز دارند و هنوز به توافق نظر نرسیده اند.
اما در مجموع همگان می دانیم که منظور از معنای متن چیست! اگر معنا و مفهوم منتقل نشده باشد، نمی توان از طریق متن منبع و ترجمه متن با همدیگر ارتباط برقرار کرد. این یک مسئله عملی است و به درک شهودی مخاطب بستگی دارد که آیا ترجمه کتاب یا متن هدف با متن منبع از نظر معنا و مفهوم همراستا است یا خیر.
معادل معنا چیست؟
یک ترجمه با کیفیت بالا تمام معنای موجود در متن منبع و فقط آن معنی را می رساند.
به عبارت دیگر، معنای متن منبع را حذف، تغییر یا اضافه نمی کند. در این حالت معمولاً می گوییم ترجمه دقیق است، زیرا منظور متن منبع به درستی و دقیق در متن هدف رسانده شده است. به همین سادگی.
در وهله اول تشخیص این که چه معنی در یک ترجمه از دست رفته است (از قلم افتادگی) راحت است و همینطور اگر چیزی اضافه شده باشد (اضافات) و جزء اصل محتوای منبع نباشد.
چیزی که می ماند عوض شدن معنی محتوا است. جایی که گفته های متن منبع و متن هدف همخوانی ندارد. به این مسئله اغلب ترجمه بد یا ترجمه اشتباه اطلاق می شود.
بیشتر اشتباهات ترجمه نیز مشخص و براحتی قابل تشخیص است. بنابراین یک زبان شناس معمولاً وقتی معانی مطابقت دارند یا مطابقت ندارند، را براحتی تشخیص می دهد. اما نه همیشه.
چقدر تفاوت قابل قبول است؟ انتقال معنا در ترجمه یک مسئله سیاه یا سفید نیست و مرز خاکستری هم دارد. جایی که یک بازبین تایید می کند و بازبین دیگری آن را اشتباه در ترجمه می داند.
کسانی که کار کنترل کیفی ترجمه کتاب را انجام می دهند با این مسئله به کرات مواجه می شوند. مواقعی که باید تصمیم بگیرند معنا بطور کافی منتقل شده است یا خیر.
رویکرد رفع این عدم قطعیت و تردیدها تمرکز بر معنی یا پیام اصلی و پایه متن منبع است. نباید روی معنای سطحی یا تحت اللفظی تمرکز کرد. بنابراین این سئوال پرسیده می شود: “آیا ترجمه معنی و پیام اصلی کتاب منبع را می رساند؟”
رویکرد دیگر ارزیابی میزان تفاوت بالقوه معنی ترجمه در متن هدف است. به چه اندازه معنای محتوا از متن منبع تا متن هدف تفاوت دارد؟ خاطر نشان می شود که این اختلاف سلیقه و رویکرد در کنترل کیفی ترجمه کتاب های تخصصی کمتر دیده می شود.
در هر صورت عده ای معتقدند که ترجمه باید تا سرحد امکان معنا و مفهوم اصلی و پایه را برساند. عده ای نیز تعیین معنا و انتقال آن را جز وظایف مترجم می دانند و در صورت یکنواختی ترجمه، آن را کیفی محسوب می کنند.
اگر اصرار داشته باشیم که تمام تفاوت معنایی بطور دقیق و مستقیم منتقل شود، با این اصرار ممکن است یک ترجمه سلیس و قوی را به ترجمه ای دقیق اما تحت اللفظی تبدیل کنیم.
ترجمه تحت اللفظی غالباً طرفدار ندارد و از خوانایی لازم برخوردار نیست. ممکن است انتقال دقیق معنا و مفهوم در ترجمه کتاب و بخصوص در ترجمه کتب تخصصی به استفاده از واژگان و کلماتی ختم شود که در زبان هدف مرسوم طبیعی نیست. بنابراین می تواند کاملاً دست و پا گیر و کمی ناخوشایند به نظر برسد.
بنابراین ، یک معضل وجود دارد: اگر اصرار بر ظرافت در انتقال معنا و مفهوم داشته باشیم، تیک “معادل بودن معنی” را خواهیم زد، اما همزمان مشکلی در پارامتر “کیفیت بیان” ایجاد می شود.
راه حل تفاوت جزئی معنای متن منبع و متن هدف
در هر زبانی به گونه ای متفاوت عمل می شود، ایده ها بطور متفاوتی بیان می شوند، جهان را به گونه ای دیگر مشاهده می کنند. درست مثل فرهنگهایی که منعکس می شود. در نتیجه، در زبان های مختلف معانی و واژگان همیشه انطباق دقیق و جامعی ندارند. اگر بخواهیم متن ترجمه مناسب و خوانا باشد باید به شیوه ای کتاب ترجمه شود که در زبان هدف مرسوم است
ترجمه کتاب بایستی به طبیعی بودن کلمات و تغییرات ظریف معنا و مفهوم در زبان هدف توجه داشت و هنگام مقایسه، قسمت های خاکستری را به نفع زبان هدف ارزیابی کرد، حتی اگر تا حدودی کیفیت بیان را به خطر بیاندازد.
معنا و مفهوم یک مسئله ذهنی است نه عینی
قضاوت در مورد دقت ترجمه و معادل بودن معنای متن منبع و هدف بطور غیرقابل اجتنابی یک مسئله ذهنی است و اغلب به صورت قضاوت ارزشی انجام می شود. زیرا مردم گاهی اوقات چیزها را متفاوت می بینند. آنها ممکن است در قبول یا رد کمی اختلاف معنا و مفهوم با هم اختلاف نظر داشته باشند.
ارزیابی کیفیت بیان ترجمه
کیفیت بیانی ترجمه را فقط یک مخاطب بومی واقعاً می تواند ارزیابی کنند. اینکار نیازمند حس فرد به زبان مادری است. معمولاً مخاطبی که متن منبع به زبان مادری وی ترجمه شده است می تواند خوب و بد بیان و روانی متن ترجمه کتاب را تشخیص دهد.
اما همیشه چنین نیست. یک زبان شناس ممکن است کیفیت بیانی عباراتی را تایید کند در حالی که دیگری آن را سخت یا ناپیوسته ارزیابی کند. البته تعجب هم ندارد. با گذر عمر و کسب تجربه، مفهوم و دلبستگی عاطفی افراد نسبت به کلمات و عبارت چه مثبت و چه منفی تغییر می کند.
این مسئله موجب یک اصطلاح به نام “شیوه ترجیحی بیان” عبارات و کلمات شده است و همیشه عبارات و جمله ها مشابه نیستند و هر کسی سبک منحصر به فرد خود را دارد. از آنجایی که تجربه زندگی افراد با هم فرق دارد، بیان و جمله بندی ترجیحی هر شخص می تواند متفاوت باشد.
بنابراین اینجا هم قضیه سیاه و سفید نیست و حد بینابینی وجود دارد. این چیزی است که ویراستاران و داوران باید در نظر داشته باشند. تغییرات بیان و جمله بندی را بخاطر علائق و ترجیح خود انجام می دهند یا سبک مترجم را پذیرفته و تایید کنند. توصیه شده است که فقط زمانی تغییر سبک بیانی ترجمه کتاب درخواست شود که دلیل جدی برای آن وجود داشته باشد.
ابهام در ترجمه کتاب
اگر جمله ای را بتوان به طرق مختلف تفسیر یا بیان کرد، موجب ابهام می شود. در ترجمه متن و ترجمه کتاب نباید جای تفسیر گذاشت. بخصوص اگر متن منبع معنا و مفهوم شخص و روشنی داشته باشد.
با این وجود استثنائاتی وجود دارد. بعضی اوقات ابهام عمدی است که در این صورت باید آن را در ترجمه بازتاب داد و در ژانرهای خاصی از ترجمه متون نویسنده متن منبع ممکن است عمدا مخاطب را به تفسیر تشویق کنند (مثل ترجمه کتاب شعر).
اما در بیشتر متون تخصصی که به ترجمه نیاز دارند و بخصوص ترجمه کتاب تخصصی، مشتری خواهان وضوح معنایی است و مترجم باید آن را در متن هدف منعکس کرده و ابهامی بجای نگذارد.
نکات کلیدی در ارزیابی کیفیت ترجمه
سه نکته کلیدی زیر می تواند به مشتریان کمک کند نتایج بهتری از ارزیابی کیفیت ترجمه بگیرند:
۱- از پرسنل و مجربی مجرب هم برای انجام ترجمه و هم برای فرآیند ارزیابی کیفی و بازبینی ترجمه کتاب استفاده کنید. مترجم با تجربه به طور خودکار همه معانی و مفهوم متن منبع را درک کرده و به متن هدف انتقال می دهد. جایی که نیاز به قضاوت باشد، قضاوت صحیح خواهد داشت و احتمال تغییر متن هدف ترجمه در بازبینی کم خواهد بود.
۲- زیادی در مباحث که در منطقه خاکستری قرار می گیرند و جواب بله یا خیر قطعی ندارند درگیر نشوید. اینها قسمت هایی از ترجمه هستند که هر کسی برداشت خاص خود را دارد و هرگز به نتیجه قطعی نمی رسید. ممکن است زمان زیادی صرف شده و نهایتا به همان ترجمه مقدماتی برسید.
۳- بطور قاطع مشخص کنید که چه کسی حرف آخر را خواهد زد. اگر قرار است بازبین حرف آخر را بزند، بهتر است همان زمان بازبینی خودش تغییرات را اعمال کند. اگر دارو و بازنگری کننده یا مشتری حرف آخر را می زند، بهتر است داوری و تغییر را به خودشان بسپارید.
نتیجه گیری
روش مدل سه مرحله ای ارزیابی کیفیت ترجمه کتاب یک روش مناسب و فوق العاده موثر برای کنترل کیفی ترجمه کتاب می باشد. این روش اساس و پایه مشخصی برای داوری کیفیت ترجمه مشخص می کند و فرآیند کنترل کیفیت ترجمه کتاب را به بخش های قابل اداره و اثربخشی تقسیم می کند.
نکته مهم این است که هر مرحله بر روی یک معیار متفاوت متمرکز می شود. بنابراین با تلاش برای چک همزمان ویژگی های مختلف مغز را بیش از حد خسته نمی کند. همین خستگی می تواند موجب افت کیفیت فرآیند ارزیابی کیفیت ترجمه کتاب شود.
همیشه هنگام داوری کیفیت ترجمه کتاب بایستی دو نکته را در نظر داشت: اولا مترجم چه کسی است و چه روزمه ای را با خود حمل می کند؟ کیفیت ترجمه کتاب در وهله اول به تجربه و دانش مترجم از رشته تخصصی کتاب بستگی دارد. اگر مترجم حرفه ای کتاب را ترجمه کند، مطمئنا کیفیت تضمین شده ای خواهد داشت.
مسئله دوم برخورد شرکت یا مترجم با ادامه کار است. اگر شرکت یا مترجم مسئولیتی در قبال ادامه کار قبول نکند، گارانتی کوتاه مدت بدهد، مسلم است که به نتیجه کار خود ایمان ندارد و ترجمه کیفی و قابل اعتمادی ارائه نمی کند. اگر گارانتی ترجمه کتاب ۳۰۰ صفحه ای ۲ روز است، پس مطمئن باشید ترجمه ای کیفی و استاندارد دریافت نخواهید کرد. چطور ممکن است در طی ۲ روز یک کتاب ۳۰۰ صفحه ای را بازبینی و متن منبع و هدف را مقایسه کرد.
انتشارات ترجمک به تیمی از مجرب ترین مترجمان حوزه های تخصصی و رشته های دانشگاهی مختلف مجهز است و به کلیه کتاب های ترجمه شده خود گارانتی مادام العمر می دهد. می توانید با خیال راحت سفارش پروژه ترجمه کتاب تخصصی خود را ثبت کرده و ترجمه ای کیفی تحویل بگیرید.